Рустем Зарипов - публицист, автор стихов, рассказов, популярных песен (слова и музыка)

пятница, 7 ноября 2014 г.

Көлдерми торган юмор

Марсель Гали юмор язган,
Марсельдән булыр, булыр.
 Безгә дә кирәк бит инде
 Көлдерми торган юмор.
            Роберт Миңнуллин.
 лучшее (общий выпуск) :: 01 мая 2012
         Сөйләм осталыгы – Күкләрдән. Гап-гади ферма эшчесе, тракторчы, бүтән бер шундый хезмәтчән, очкын чәчрәтеп, гавәмне җәлеп итү сәләтенә ия, һәм әллә ниткән дәрәҗәле түрәләр, титуллары, фәнни исемнәре барлар авызларында ботка пешерә. Җор кешеләрнең матур сөйләвен тыңлавы – тәнгә сихәт, җанга рәхәт. Бәлкем аларның кулларыннан әллә ни эш тә килмидер, әмма кеше арасында күз өстендә каш, талга кунган сандугач була белүләре гөнаһлы җирдән үзләрен күккә таба ничәдер карыш күтәрә төшә. Карап торышка мокыт кына кыяфәтле булсалар да, тора-бара алар ягымлы, күркәм күренә, туганыңдай якын тоела башлый, күңелләрендәге яктылык, хәерхаһлылык һәм юмор хисе карашларына күчеп, гавәм җанына җылы һәм нур өсти. Бар икенче төр шәп егетләр: төс-бит, буй-сын карап кына торышлы, кием килешеп тора, куллары алтын, белгеч буларак төшеп калганнардан түгел, үсәчәкләре көн күк. Мондыйлар компаниядә шыпырт кына серле караш ташлашкалап, елмайгалап утырса, иң чибәр кызлар аларныкы дигән сүз. Гамил Афзалда “бер сүз дәшми елмайгалап йөрсәң, ахмак икәнеңне белмиләр” дигән юл бар. Хикмәт тә шунда шул, мөмкинлегеңне дөрес чамалап эш итәр өчен зиһен кирәк. Байтак уңай сыйфатларга ия икенче төр егетләрнең кайберләре кызык сүз сөйләп тә алдырасы, һәммәсен шаккатырасы, көлдерәсе, авызына каратасы килеп ялгыша. Һәм авыз ачыла да, аннан чабата күренә. Сүзгә оста танышы сөйләгәндә, тыңлаучылар тарафыннан хуплап, кызыгын табып кабул ителгән кыйссаны ул үзенчә дәртләнеп, хәтта беркадәр кабаланып сөйләп ыргыта һәм пырхылдап көлә башлый. Гөж килеп торган табын тын кала, берәү дә моңа кушылмый. Егет, эчтәлекне аңламадылар ахры дип, ирештергәнен тагын бер кат, катырак кычкырып бәян итә. Монысында да азактан тыелыбрак көлә. Аптырагач, һич югы елмаючы булмасмы дип, уңга-сулга борыла, табындашларының күзләренә тутырып-тутырып текәлеп карый. Юк, кушылмыйлар. Тешләре сызлаган кыяфәттә моңаеп тик утыралар. Менә шундый уңайсыз мизгел. Анысы бер хәл, тост күтәрү сылтавы белән шундыйлар кайчандыр күргән кинодагы кызыкны сөйләп, табындашларын көлдерергә, яки сокландырырга азапланырга мөмкин. Кино эчтәлеген кызу-кызу сөйли башлап, төгәлли алмый аһ итүчеләр очрый. Ә рюмка күтәргән куллар арый һәм сусынның басылмый торуы тоткарлаучыга карата ачуны чыгара, нәфрәт уята. Дөрес, әлеге егет солтаны, нотыгы барышында Могамаев яки Басков җырлагандагы аһәңне аңлатыр өчен алар төсле җырлап күрсәтүгә үк барып җитми, анысына да рәхмәт, нибары үзе кызык, мавыктыргыч дип тапкан эпизодларны үз хикәяләвендә җанландырырга гына мәтәләнә. Бахыркай, кызыклы эпизодлар тудыруда актер, режиссер, язучы акылы һәм таланты катнашуын һәм күмәк иҗат җимешен япа-ялгызы, җитмәсә әлеге өлкәләрдән сәләте дөм юк хәлдә табындашларына күзалларлык шәкелдә җиткерә алмавын, көчәнүенең мәгънәсезлеген аңламый. Әйтергә кирәк, Чарли Чаплинны, Луи де Фюнесны, яки Рәшит Шамкайны, Равил Шәрәфиләрне кабатлап булмый, аларны күрергә генә кирәк. Нәтиҗәдә, мәҗлеснең яме китә. Оста сөйли белүче табындашлар да сүрелә, чөнки күрделәр: бу егетнең азагы-очы күренмәгән ялкыткыч чыгышына нәкъ менә кайсыныңдыр оригиналь тостымы, йомры сүз кыстыруымы мәҗлес тарафыннан җанланып кабул ителүе рухландырды. Кичәнең сүрелеп калуында каһарманыбыз үз гаебен күрми, киресенчә, мине аңларга теләмиләр дип, табындашларына рәнҗи, яки “шуны” да аңлый алмаучы ахмакларга санап, аудиторияне ялгыштым ахры дип, кителгән күңелен юата. Ул гади бер нәрсәне, бик кызык һәм үткен фикернең дә ике тапкыр кабатлагач, кыйммәтен югалтуына, тәмен җуюына төшенми. Җитмәсә, каты кычкырып сөйләү табындашларның тыңлау сәләтен арттырмавын да аңларга теләми. Игътибар җәлеп итү, ихтирам казану өчен аның судагы балык кебек хис итәрдәй үз темасы бар, югыйсә. Ул исә үзенекенә түгел, ә чит “басу”га кереп, харап була. Ә бит белмәгән эштән шайтан көлгән диләр. “Үз атыңны ку” ди бит әле татар халык әйтеме дә. Авызыннан “чабата” күренү аркасында аңа инде беренче номерлы чибәркәйләрнең исләре китми, нәфис борыннарын гына җыералар. Әмма арада буйсыны да, төс-кыяфәте дә әлләкем түгел, әмма һушлы бер чандыр яисә бүлтерек гәүдәле кыз табыла һәм ул,юкка очсызланучы егеткә теләктәшлек белдереп, көләсе килмәсә дә көлә, кулларын чәбәкәйли башлый, батып барганда салам суза. Табындашлар туташны аңлап елмаешалар һәм аңа хөрмәт йөзеннән егетебезнең кайбер мокыт репризаларын риядан кул чабып, елмаеп билгеләп үткәли башлыйлар. Сөлектәй егетебез шул туташ катында үз-үзенә ышанычын кабаттан торгыза, соңыннан аны өенә озата китә һәм теге хәйләкәркәй, “сөйләгән кыйссагыз бик ошады” дип, табын салкын кабул иткән сакаллы анекдотны янә кабатлаттыра. Шул барысын да хәл итә. Бәхет өчен күп кирәкмени? Алар өйләнешә. Мәҗлесләрдә әлеге егет инде ир сыйфатында, сүз алып, гадәтенчә тоссыз-кызыксыз нәрсәләр хакында очына-очына сайрый башлаганда хатыны, күзләрен түшәмгә юнәлтеп, мәрткә киткән сыман тын гына утыра. Сайрасын, эчен бушатсын. Эше катлаулы, җаваплы, тарткан атка йөкне күп өяләр. Башкаларның саруы кайнаса ни? Аның каравы ире аның кадерен белә, кеше алдында зурлый, киемен салганда һәм кигәндә каударланып булыша, табында утырганда тәмнүшкәләрне тәлинкәсенә әллә кай очлардан үрелеп, чәнечкесенә эләктереп, өстәп кенә тора. Фатирлары иркен, машиналары затлы, балалар урнашкан, оныклар туып тора, тагын ни кирәк? Бауман урамындагы Матбугат йортында татар язучылары кайнап, гөрләп гомер сөргән чор хәтердән китми. Шагыйрь Наис Гамбәр нәшрият мөхәррире булып эшләгәндә шунда сугылгалый торган идем. Бина коридорында янә бер чын шагыйрь Нияз Акмалга юлыккалавым истә. Саф йөрәкле, күңелгә хуш кеше белән күрешеп сөйләшү тормышка яктылык өсти бит ул. Язучыларның да стена гәҗите булуын шунда күрдем. “Тынгысыз каләм” дип атала иде кебек, кызыклыгы, үткенлеге тар каләми даирәгә якынрак һәм аңлаешлырак, эчтәлек, производствода, башка даирәләрдә казганучыларны җәлеп итмәскә дә мөмкин дип чамалавым истә калган... Алдарак әйтергә теләгәнем аңлашыла төшсен өчен нәни бер лирик чигенеш ясамый булмый. ...Кыш ае буе туктаусыз кар ява, әллә өч, әллә дүрт норма тутырган, имеш. Кичке планеркадан чыккач, бер төркем хезмәттәшләр урамда гәпләшеп торабыз. Кайсыдыр берәү, тәэминатчыбызны ирештермәкче булып: “Фәлән Фәләнич, син кар кайтарту буенча заявкаларны бутап бетергәнсең бугай”, – дип куя. Төрле-төрле хезмәт җитәкчеләре һәм белгечләре, әйтелгәнне кызык санап, дәррәү көлеп җибәрәләр. Әмма Фәлән Фәләнич тә төшеп калганнардан түгел: “Дефект ведомостьләрен дөрес төземәгәнсез”, – дип тегеләрнең авызын каплый. Көлеш янә кабатлана. Хикмәт шунда, материалларга заявкалар, төрле тармак җитәкчеләре, белгечләре тарафыннан имзаланган дефектлар турындагы мәгълүматтан чыгып төзелә. Әлбәттә, мондый мәзәк тар даирә өчен генә бата, киң катлау укучыларга эчтәлек хәтта аңлашылса да, бөтенләй дә кызык тоелмаска бик мөмкин (кызыгын аңлар өчен ул документларны үзең кырык кат төзеп, инстанцияләр белән килештерә-килештерә, кат-кат төзәтә-үзгәртә, әле югары, әле түбән катларны урап, чабуыңа ут капкандай йөгереп йөрүләрең кирәк). Кыскасы, әйтергә теләгәнем шул, бер мәлне менә шушындый “кыйсса” сыман үз даирәләре өчен генә кызык, үз стена газеталарына гына лаек нәрсәләрне язучыларыбыз гәҗит-журнал битләренә турылый башлады. Тәкъдим иткән язмалар, “менә мин шулвакыт нинди акыллы сүз ябыштырдым” дип үз-үзен мактау (самореклама) һәм “менә фәлән әфәнде шулчакны нинди тапкыр сүз әйтте” дип үзара макташу касәфәте ташып торуы белән үзенчәлекле иде. Мондый матавык, әйтми булмый, киң катлау укучылар хозурында авыздагы чабатаны күрсәтешүгә кайтып калды. Ә бит бар иде язучыларыбыз арасында да юмор белән нәзакәтле эш итүче осталар. Мөхәммәт ага Мәһдиев, самими геройларының гына түгел, үзенең дә ахмак ситуацияләргә таруын, үз-үзеннән көлеп бәян итүдән һичкайчан өрекмәде. Ә укучылар мактанчыкка, мин-мин дип кукраючы буш куыкка түгел, ә ихлас авторга теләктәш, чөнки берәү дә хатадан хали түгел һәм барыбыз да әледән-әле, язмабыз башында телгә алынган егет сыман, гел кирәкмәгән җирләрдә дә тилегә калгалап торабыз. Әйе, бар иде бездә юмор осталары. Гамил ага Афзал язганнар гомумән халык җәүһәрләре дәрәҗәсендә иде дип уйлыйм. Фаил Шәфигуллин язганнарны уку да җан рәхәте иде. Узган ел июнь аенда Ләбиб Леронның интернетка эленгән юморескасына бәйле шактый кызык фикер алышу булып алды. Шул әңгәмәгә 15 нче булып катнашучы берәү “Болай ул” дигән исем астында: “Нәфис юмор – Марсель Галиевтә, тарихи юмор – Р.Батуллада, халык юморы – Т.Нәҗмиевтә, сәхнә юморы – К.Кәримовта, калганнар – тәк сибә” дип язган иде. Аңа 19 нчы номерлы әңгәмәче “Алай түгел, болай ул” дигән баш астында “Бар яхшы фильмнар, бар начар фильмнар һәм бар кытай фильмнары: Бар – халык юморы, ә бар Батулла, Марсель, Кәримов, Буа театры юморлары” дип җавап кайтарды. Ни генә димәсеннәр, бүген дә юк юк та энҗе-җәүһәрләрне хәтерләткән үрнәкләр күренгәләп ала. Якташым, телевидение алып баручысы Зөлфәт Зиннуров башкарган, интернетка эленгән “Халкым минем” җыры шундыйлардан. Якташыбыз Айдар Тимербаев язган көй дә искиткеч шәп, Мөслим егете Ләбиб Лерон язган сүзләр дә җелекләргә үтәрлек. Ниндидер үзәк өзгеч сагышлы юмор. Язма кашына чыгарылган эпиграф авторын кемдер балалар шагыйре дип бара. Үзем исә “Әнкәй безне Сөннән алып кайткан”, “Әбиләр чуагы” кебек җыр канатларына күтәрелгән шигырьләре аша аны лирик шагыйрь дип белә идем. Гәрчә нәзакәтле юмор өлкәсендә дә сай йөзмәве әлеге эпиграммадан анык күренә. Быел Казанда опера-балет театры комырыгында моңаеп торган Тукай һәйкәле хозурында уздырыла торган бәйрәмгә килү насыйп булды. Роберт әфәндене очраттым. Исәнләшкәч-күрешкәч, ул хәйләкәр генә елмаеп? “Ай-яй, каты язасың мәкаләләрне. Миңа кайчан чират җитәр инде дип, куркып кына йөрим”, – дип шаяртты. Бик җиткерәсе иде дә чиратны, тик мин эшләгән идарә җитәкчесе аның якташы һәм якын дусты Ришат әфәнде Нурисламовны бергә узган егерме ел дәверендә бер тапкыр да сүгенмәгән җиреннән сүгендермәгәем дип шыкаям. Алай да, үзем ихтирам иткән иҗатчыларга, шул исәптән Роберт әфәнде язганнарга да, уенын-чынын кушып, эпиграммалар багышлаганым бар. 2004 елда Татарстан китап нәшрияты чыгарган “Тамчы гөл” исемле китабымда басылган бик ихтимал, көлдерми торган юмор жанрына караган берничәсен тәкъдим итсәм, бәлки гаеп итмәсләр.
         * * *
Как жену чужую, обнимал березу...
                                    С.Есенин.
Ялгыш каенны кочканмын, мин аны син дип торам..
                                     Р.Миңнуллин.
 Сексуаль азчылык төрләнештә,
 Бозыклыкка дөнья ничек чыдар?
 Зоофиллар гына җитми иде,
 Пәйда булды каен кочучылар...
                  * * *
               Акча булса бар да дус та, бар да яр,
              Акча исе янда бетсә бар да яныңнан таяр...
                                                Габдулла Тукай.
            Акчаң булса гөл сибәләр йөзеңә,
            Акчаң бетсә көл сибәләр күзеңә...
                                            Равил Фәйзуллин.
          Гасыр узды, калынаймый
          Шагыйрьнең кесәсе,
         Тапмый уңай чишелешен
          Акча мәсьәләсе...

Комментариев нет:

Отправить комментарий